Қазақстанда қазіргі уақытта халықтың өмір сүру сапасын арттыруға бағытталған көптеген бағдарламалар іске асырылуда. Бұл ретте ҮЕҰ мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс шеңберінде үкімет жоспарлаған іс-шараларды іске асыра отырып(МӘТ), мемлекет пен қоғам арасындағы делдал болып табылады.
Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс жүйесі жұмыс істеген жылдары оның әртүрлі аспектілері жетілдірілді: заңнамалық база, өзара іс-қимыл құралдары мен әдістері, тікелей жобалық жұмыс тәсілдері, нәтижелерді бақылау және бағалау тетіктері және т. б.
Мемлекет өкілдерінің де, қоғамдық ұйымдардың да бүгінде осындай бірлескен жұмысқа қатысудың бай практикалық тәжірибесі бар. Дегенмен, «мемлекет – ҮЕҰ — халық» үшжақты өзара іс-қимыл процестерін әзірше мінсіз деп атауға болмайды. Мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты іске асыру сапасына елеулі әсер етуге қабілетті бірқатар түрлі проблемалар әлі де бар.
Мұндай проблемалардың бірі – мақсатты топтардың қажеттіліктерін анықтау және кері байланысты ұйымдастыру және оның нәтижелерін бағалау бойынша тиімді жұмыс жеткіліксіз. Индикаторлар мен көрсеткіштерге қол жеткізуге, мақсаттар мен міндеттерді орындауға ұмтыла отырып, ең алдымен, бұл жүйе күн сайын нақты адамдардың өмірін сәл жақсырақ ету үшін жұмыс істейтіндігін ұмытпау маңызды.
«ЗУБР» Консалтинг-Орталығы ҚР Aқпарат және Қоғамдық даму министрлігі тапсырысы бойынша жүзеге асырылатын «2019 жылға арналған Орталық және Шығыс аймақта (Алматы қ., Қарағанды және Шығыс Қазақстан облыстары) мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты іске асыру мониторингін жүзеге асыру» жобасы шеңберінде жобалардың бенефициарлары арасында зерттеу жүргізді.
Зерттеудің мақсаты мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты қалыптастыру және іске асыру проблемаларын талдау бойынша бірлескен жұмысқа әр түрлі мақсатты топтар мен мүдделі тараптардың өкілдерін тарту, сондай-ақ шешімдерді іздестіру үшін құрылымды сұхбат орнату болып табылады.
Зерттеудің негізгі нәтижелерімен танысуды ұсынамыз.
Респонденттердің көпшілігі (77%) қандай да бір дәрежеде мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты үкіметтік емес ұйымдар іске асыратынын біледі/естіді.
Алайда, оларды (ҮЕҰ) білмейтінін және жауап беруге қиналғандарды білетіндерін мойындағандардың жалсы саны — 23%-ды құрады. Егер сұрау МСЗ шеңберінде іске асырылатын жобалар іс-шараларына тікелей қатысушылар арасында жүргізілгенін ескерсек, онда көрсеткіштер ақпараттық жұмыстың тиімділігі туралы ойлануға мәжбүрлейді.
Респонденттердің өздері де бұған келіседі — үкіметтік емес ұйымдардың қызметі туралы азаматтардың төмен хабардар болуы ҮЕҰ мен мақсатты топтар арасындағы өзара іс-қимылдың негізгі проблемаларының бірі ретінде 47%-ы атап өтті.
45%-ды құрап, екінші орынға шыққан «халықтың үкіметтік емес ұйымдар қызметінің мәнін түсінбеуі» деген пайымдаудың өзін де бірінші кезекте, ақпараттандырудың жеткіліксіздігінен орын алып отыр.
Сонда, үкіметтік емес ұйымдардың қызметтерін пайдалана отырып, бенефициарлар бұл көмекті мемлекеттік шара деп қабылдамайды.
Біздің ойымызша, бұл мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс шеңберінде жобаларды іске асыру тиімділігінің дәрежесін (дәлірек айтқанда, тиімсіздігін) сипаттайтын және іс-шараға қатысушылардың тек 2/3 бөлігі ғана оған жеке қызығушылық танытқаны айтарлықтай алаңдатарлық жағдай болып табылады.
Сонымен қатар, зерттеуге қатысушылардың өз мойындауы бойынша, олардың көпшілігі жобаны іске асыру шеңберінде өз проблемаларын/міндеттерін қандай да бір дәрежеде шеше алатынын атап өтпеуге болмайды. Яғни, сайып келгенде жобаға қатысу олардың өздеріне пайдалы болды. Тек 8% — ы жобаға қатысқаннан кейін олардың өмірінде ештеңе өзгермегенін және тағы 14% — ы осы сұраққа жауап беруге қиналғанын айтты.
5 балдық шкала бойынша жобаға қатысу қорытындылары бойынша бенефициарлар өкілдерінің қанағаттануының орташа бағасы 4 баллды құрайды, яғни «жақсы» деген баға қоюға болады.
МӘТ шеңберінде ҮЕҰ қызметтерінің сапасын салыстырмалы түрде жоғары бағалау пайдасына қатысушылардың Қазақстанда МӘТ көптеген адамдардың нақты қажеттіліктері негізінде қалыптасып отыр деп санауы (64,5%) да айтып отыр.
«Үкіметтік емес ұйымдардың кәсіпқойсыздығы/біліксіздігі» деген жауап нұсқасы өткен жылғы сияқты респонденттер арасында ең аз болып, орта есеппен 4% — ға ие болғанын атап өткен жөн.
«Азаматтардың пікірінше, ҮЕҰ мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс бойынша жобаларды қандай факторлар есебінен ұтып алады?» деген сұраққа жауап берген кезде төрттен бір бөлігі (24%) бұл заңсыз тетіктерді — сыбайлас жемқорлық схемалары мен жеке байланыстарын пайдалана алады деп ойлайды. Бұл пікір нақты фактілерге емес, МӘТ-ті іске асыруға қатысы жоқ тәжірибе мен мысалдар негізінде, біздің қоғамдағы сыбайлас жемқорлықтың кең тарағаны туралы жалпы пікірге сүйеніп қалыптасып отыруы мүмкін. Дегенмен, оған назар аудармауға болмайды, мемлекеттік органдар мен ҮЕҰ халықтың алдында өз имиджін өзгерту жолдарын іздеген жөн.
Сауалнамаға қатысқандардың 51,4% — ы МӘТ бөлу кезінде ұйымдардың үлкен жұмыс тәжірибесі, сондай-ақ олардың тапсырыс берушілер қойған біліктілік талаптарына сәйкестігі маңызды рөл атқаратынын мойындайды.
Берілген өтінімдердің барлығы жоғары сапада болатынына сенімді адамдардың үлесі да жеткілікті – 38%.
Жалпы қорытынды жасай отырып, бүгінгі күні мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс жүйесін жетілдіру процесі аяқталудан әлі де алыс, атқаратын жұмыстар баршылық, ол үшін барлық қатысушылардың үйлестірілген және үйлесімді жұмыс істеуі керек екенін айтқан жөн.
39